Sandomierz - klejnot architektury nad Wisłą

1. Ratusz w Sandomierzu

Ratusz w Sandomierzu, stanowi niezwykłe arcydzieło renesansowej architektury, jest jednym z najwybitniejszych przykładów tego stylu w Polsce. Pierwotnie wzniesiony w XIV wieku w formie wieży, został później rozbudowany i przekształcony, by ostatecznie przyjąć charakterystyczny plan wydłużonego prostokąta w XV wieku. W kolejnym stuleciu został on zwieńczony elegancką attyką, a na początku XVII wieku, od zachodu, dodano kolejną wieżę.

Historia ratusza nie jest pozbawiona dramatycznych wydarzeń, bowiem wielokrotnie padł on ofiarą pożarów, w tym w latach 1623 i 1757. Pomimo tych trudności, budynek zachował swój pierwotny urok i piękno. Zbudowany głównie z cegły, z wysoką attyką ukrywającą dach, oraz wieżą otynkowaną i zwieńczoną orłem z czasów Księstwa Warszawskiego, ratusz stanowi niezaprzeczalne świadectwo historii miasta.

Odkrycie obszernej piwnicy pod ratuszem w XIX wieku, które pełniła funkcję więzienia, jest jednym z niezwykle interesujących faktów związanych z tą budowlą. Według relacji Ks. M. Bulińskiego, miejsce to było areną przesłuchań i tortur, czego świadectwem są znajdujące się tam haki i kółka wbite w ściany.

Obecnie ratusz pełni również funkcję muzeum, gdzie prezentowane są ekspozycje o charakterze historyczno-artystycznym. Zestawy mebli w stylu późnorenesansowym, neorenesansowym i neobarokowym, umieszczone w zabytkowych wnętrzach, podkreślają atmosferę tego wyjątkowego miejsca, przyciągając licznych zwiedzających.

2. Bazylika Katedralna

Katedra w Sandomierzu, wzniesiona w XIV wieku w stylu gotyckim, stanowi wyjątkowy zabytek o bogatej historii i niezwykłej architekturze. Zachowała ona swój pierwotny układ przestrzenny oraz zachwycającą dekorację rzeźbiarską we wnętrzu. Wyposażenie wnętrza datuje się na okres od XV do XVII wieku, obejmując freski bizantyjsko-ruskie, rokokowe ołtarze, obrazy oraz rzeźby.

Historia katedry sięga czasów, gdy na miejscu obecnej budowli znajdowała się romańska kolegiata, zniszczona podczas najazdów Tatarów w XIII wieku oraz Litwinów w 1349 roku. W 1360 roku król Kazimierz Wielki ufundował nową kolegiatę, która później, wraz z utworzeniem Diecezji Sandomierskiej w 1818 roku, otrzymała status katedry, a w 1960 roku została podniesiona do rangi bazyliki katedralnej.

Katedra reprezentuje typ budowli gotyckiej halowej z trójbocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium, nakrytym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Wewnątrz prezbiterium zachowały się znaczące freski wykonane około 1421 roku przez warsztat ruski mistrza Hayla z Przemyśla, które zostały odsłonięte i odrestaurowane w latach 1934-1936.

Ołtarze i portale katedry wykonane są z czarnego marmuru, ozdobione różowym marmurem, stanowiąc unikatowe przykłady warsztatów kamieniarskich z Czarnej pod Krakowem z XVII i XVIII wieku. We wnętrzu kościoła można podziwiać wspaniałe rokokowe ołtarze z II połowy XVIII wieku, autorstwa mistrza Macieja Polejowskiego ze Lwowa, umieszczone przy filarach naw.

Na ścianach nawy znajduje się 12 obrazów tworzących cykl "Kalendarium", przedstawiający istotne wydarzenia z historii Sandomierza. Dodatkowo, cztery obrazy pod chórem ukazują sceny takie jak męczeństwo Sandomierzan w 1260 roku, męczeństwo dominikanów w tym samym roku, rytualny mord żydowski oraz wysadzenie zamku przez Szwedów w 1656 roku. Ostatni z tych obrazów oddaje legendarny moment, kiedy rycerz Bobola został porwany wraz z koniem przez Wisłę, nie doznając przy tym żadnych obrażeń.

W pobliżu katedry znajdują się również zabudowania kapitulne, w tym Pałac Biskupi, sufragania, wikariat oraz dzwonnica, które dopełniają malowniczy krajobraz historycznego Sandomierza.

3. Kamienica Oleśnickich i Zbrojownia Rycerska

W pobliżu rynku, przy ulicy Bartolona, znajduje się zbrojownia rycerska Chorągwi Rycerstwa Ziemi Sandomierskiej, gdzie odbywa się fascynująca podróż w czasie do epoki rycerskiej. Oferuje ona nie tylko możliwość oglądania, lecz także przymierzania zbroi rycerskich oraz sukienek księżniczek, które stanowiły przedmiot marzeń dla rycerzy. Goście mogą również wziąć do ręki miecze lub kusze, tworząc niezapomniane chwile i robiąc pamiątkowe zdjęcia.

Kamienica Oleśnickich, jeden z istotnych zabytków miejskich, obecnie przechodzi obszerny proces renowacji. Planowane są w niej zmiany zgodnie z trzema kluczowymi filarami: historią, czasem i matematyką. Po zakończeniu prac remontowych, obiekt będzie pełnił funkcję nie tylko jako atrakcja turystyczna, lecz także jako przestrzeń dostępna dla mieszkańców Sandomierza.

Nowa koncepcja Kamienicy Oleśnickich opiera się na wykorzystaniu multimediów oraz interaktywnych atrakcji, które zaangażują zwiedzających manualnie, intelektualnie i kreatywnie.

4. Collegium Gostomianum

Collegium Gostomianum, wzniesione na początku XVII wieku, reprezentuje późnorenesansowy styl architektoniczny i nadal pełni swoją pierwotną funkcję. Jest to jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, zachowująca swój historyczny charakter. Skrzydło szkolne dawnego kolegium jezuitów, ufundowane przez Hieronima Gostomskiego, wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego, powstało w latach 1604-1615 pod kierunkiem budowniczego jezuickiego Michała Hitza.

Mimo wielu zniszczeń, takich jak pożary w 1656 i 1813 roku, Collegium Gostomianum zachowało swój pierwotny układ przestrzenny, dekorację sklepień oraz oryginalny system ogrzewania budynku. Wyjątkową cechą tego obiektu jest również eliptyczna klatka schodowa, unikatowa w Polsce, która przekłada się na unikalny charakter wnętrza. Pod budynkiem znajdują się obszerne dwupiętrowe piwnice, a historyczne badania archeologiczne potwierdziły istnienie wczesnośredniowiecznej osady oraz cmentarzyska w tym miejscu.

Obecnie Collegium Gostomianum ponownie pełni funkcję szkoły, kontynuując swoją misję edukacyjną przez wieki.

5. Brama Opatowska

Brama Opatowska została zbudowana między XIV a XVI wiekiem, jest jedną z najlepiej zachowanych bram miejskich w Polsce. W pobliżu można zobaczyć pozostałości murów obronnych oraz furty dominikańskiej, zwanej "Ucho Igielne". Ta gotycka brama wjazdowa, fundowana przez Kazimierza Wielkiego, jest jedyną spośród czterech pierwotnych, które przetrwały do dzisiejszych czasów.
W XVI wieku Bramę Opatowską podwyższono i ozdobiono renesansową attyką. Z jej wysokości, osiągającej 30 metrów, rozciąga się malowniczy widok na miasto i jego okolice. Możemy podziwiać panoramę Starego Miasta,  Wisły oraz Gór Pieprzowych.

Początkowo poszczególne kondygnacje wieży były połączone drabinami i pomostami przy otworach strzelniczych. W 1928 roku, podczas remontu, dodano metalowe schody. Wjazd przez bramę zamykany był żelazną kratą, która była opuszczana w przypadku zagrożenia.

Istniała również możliwość dostania się do miasta poprzez furtę Zamiejską, umiejscowioną pomiędzy Collegium Gostomianum a Domem Długosza, oraz przez furę Dominikańską. Obecnie zachowana jest jedynie furta Dominikańska, znana jako „Ucho Igielne”.

6. Muzeum Zamkowe w Sandomierzu

Muzeum Zamkowe w Sandomierzu mieści się w budynku zamku, który sięga XIV wieku i stanowi ożywiony zapis zmieniających się dziejów i kultur. Zamek ten wyrosł na miejscu dawnej warowni, istniejącej na wzgórzu co najmniej od X wieku, co potwierdziły badania archeologiczne. Już w 1139 roku, gdy Sandomierz został stolicą księstwa dzielnicowego, gród ten musiał zostać rozbudowany, otoczony drewniano-ziemnym wałem i systemem zasieków.

W XIV wieku, za panowania Kazimierza Wielkiego, miejsce grodu wykorzystano do budowy murowanego zamku, który prawdopodobnie został wówczas połączony z murami miejskimi. Wieża południowo-zachodnia, dominująca nad ulicą Zamkową, została wzniesiona w 1480 roku. Kolejna istotna zmiana nastąpiła w 1525 roku, kiedy to zamek przekształcono w rezydencję renesansową według projektu Benedykta, znanego jako "Sandomierzanin". W późniejszych latach zamek był wielokrotnie przebudowywany, z udziałem tak znakomitego architekta i rzeźbiarza jak Santi Gucci.

Zamek składał się z czterech skrzydeł otaczających kolumnowy dziedziniec. Niestety, w 1656 roku został zniszczony przez wycofujących się Szwedów i pozostało jedynie skrzydło zachodnie. Od tego czasu zamek przestał pełnić funkcję rezydencji królewskiej czy starostwa sandomierskiego, stając się raczej budynkiem użyteczności publicznej. Po roku 1795 Austriacy wyznaczyli zamek na sąd i więzienie, otaczając dziedziniec półkoliście biegnącym murem. Mimo tych przemian, na dziedzińcu zachowała się stara studnia oraz fundamenty kazimierzowskiego zamku. Więzienie zlikwidowano w 1959 roku, a obecnie jest to siedziba Muzeum Zamkowego.

7. Kościół św. Józefa

Kościół św. Józefa wraz z zespołem dawnej rezydencji zakonnej Reformatów został wzniesiony w XVII wieku i stanowi jedną z późniejszych świątyń w sandomierskim krajobrazie zabytkowym. Powstał w latach 1679-89, wykonany z cegły pozyskanej z rozbiórki zamku w Zawichoście. Pomimo przejścia przez różne okresy historyczne, w tym pożar w 1809 roku i liczne przebudowy, zachował swoje skromne, barokowe wnętrze z kilkoma epitafiami.

Przed kościołem rozciąga się prostokątny dziedziniec, otoczony barokowym murem, który obejmuje kaplice Drogi Krzyżowej oraz bramkę. Do południowej ściany kościoła przylegają budynki klasztorne oraz obszerny ogród, otoczony wysokim murem. Jedną z niezwykłości tego kościoła jest obecność zmumifikowanego ciała Teresy Izabeli Morsztynówny, spoczywającej w oszklonej trumnie w podziemiach świątyni.

8. Kościół św. Jakuba wraz z winnicą

Dominikański kościół św. Jakuba w Sandomierzu stanowi niezwykłe sanktuarium, dedykowane Matce Bożej Różańcowej oraz błogosławionemu Sadokowi i 48 Sandomierskim Męczennikom Dominikańskim. W latach 1226-1250 został wzniesiony przez dominikanów, sprowadzonych do miasta z inicjatywy biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża. Założycielem sandomierskiego klasztoru był św. Jacek, pierwszy polski dominikanin, co czyni ten kościół drugim pod względem chronologii klasztorem dominikańskim w Polsce.

W samym kościele, datującym się na blisko osiemset lat, można podziwiać płytę nagrobną oraz sarkofag wykonany z jednego pnia dębu księżniczki Adelajdy, fundatorki pierwotnego kościoła. Podczas najazdu tatarskiego w 1260 roku, zakonnicy padli ofiarą mordu w świątyni, przypisywanego legendzie o dobrowolnym oddaniu życia intonując pieśń „Salve Regina”.

W prezbiterium można podziwiać cenny krucyfiks z końca XVI wieku oraz secesyjne witraże. W kościele znajduje się również cudowny wizerunek Matki Bożej Różańcowej, słynący z licznych łask. Kaplica św. Jacka, umiejscowiona na południowo-zachodnim krańcu kościoła, według tradycji była miejscem pobytu świętego podczas jego pobytu w Sandomierzu.

Należy podkreślić, że kościół św. Jakuba jest pierwszym etapem Małopolskiej Drogi Świętego Jakuba, a także punktem wydawania Credencial, dokumentu potwierdzającego status pielgrzyma.

9. Kościół św. Ducha

Kościół św. Ducha, wraz z kompleksem dawnego szpitala św. Ducha, powstał w 1292 roku i został wzniesiony w XIV wieku, aby później ulec przebudowie w XIX wieku. Stanowił on integralną część klasztoru prowadzonego przez zakon szpitalników, nazywanych Duchakami. Ten kompleks, tworzący zespół klasztorny, należy do najstarszych instytucji dobroczynnych w Polsce (po Krakowie i Kaliszu).

Pierwotnie drewniany zespół, ufundowany przez kasztelana krakowskiego Żegotę w 1303 roku, został zniszczony podczas najazdu Litwinów w 1349 roku. Jednakże został odbudowany pod koniec XIV wieku. Kościół św. Ducha, w swoim pierwotnym gotyckim stylu, należał do kościołów pseudodwunawowych, gdzie nawa była nakryta sklepieniami trójdzielno-gwiaździstymi opartymi na środkowym filarze. Obecne sklepienie pochodzi z XVIII wieku.

Zakonnicy, zgodnie z regułą, zajmowali się pomocą biednym, leczeniem chorych oraz kształceniem sierot i podrzutek, co przyczyniło się do rozwoju działalności dobroczynnej w Sandomierzu. Kościół św. Ducha i jego kompleks szpitalny odgrywały kluczową rolę w tej sferze życia społecznego miasta.