Osobliwe miasto pod Warszawą, czyli Otwock - stolica stylu świdermajer

Tekst: Wiktoria Stawniak

1. Podwarszawska perła architektury

Bliskość Mazowieckiego Parku Krajobrazowego sprawia, że Otwock jest miejscem, którego aż 44% powierzchni stanowią tereny leśne, dlatego mówi się o nim miasto park. Wielu osobom znany jest od dawna jako miejscowość sanatoryjno-uzdrowiskowa, a przyczyniła się do tego budowa Kolei Nadwiślańskiej pod koniec XIX w.

Działalność wypoczynkową zapoczątkował tutaj Michał Elwiro Andriolli – polski malarz i rysownik, kiedy to zakupił część folwarku Anielin. Artysta nazwał swoją posiadłość Brzegami, a tereny wokół niej zagospodarował na letniskowe budynki. W swojej posiadłości oraz w kilkunastu innych domach na wynajem zastosował specyficzny styl budownictwa, nazwany później świdermajerem. Grupą odbiorców dla jego letniaków, mielibyć warszawscy artyści. 

Bolesław Prus opisywał budynki w ten sposób:

są to cacka, jakich Warszawa jeszcze nie widziała w tej ilości i rozmaitości. Budowane są przeważnie z drewna, a każdy z nich bawi się piękną formą, sztukaterią, rzeźbieniem, tapicerskimi ozdobami albo żywą barwą. Są to stacje jakiś dróg żelaznych, altany, kaplice zakończone wieżami spiczastymi, baniastymi, niekiedy balkonami.

Andriolli przyczynił się istotnie do rozwoju rejonów dzisiejszego Otwocka. 

Nazwa świdermajer została wymyślona już w XX wieku przez Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w wierszu „Wycieczka do Świdra” i miałabyć satyryczną wersją stylu biedermeier. 

Jest willowa miejscowość, nazywa się groźnie Świder, rzeczka tej samej nazwy lśni za willami w tyle; tutaj nocą sierpniową, gdy pod gwiazdami idę, spadają niektóre gwiazdy, ale nie na te wille, spadają bez eksplozji na biedną głowę moją, a wille w stylu groźnym tak jak stały, tak stoją - dzień i noc; i znów nocą nikły blask je oświetla; cóż im "Concerto grosso" Fryderyka Jerzego Haendla! Te wille, jak wójt podaje, są w stylu "świdermajer".

                                                                                                                       _{K. I. Gałczyński „Wycieczka do Świdra”}

Budownictwo nadświdrzańskie posiada elementy tradycyjnego stylu mazowieckiego – lekkie konstrukcje oraz bogato zdobione pawilony. Bryła budynku kształtowana była na wzór architektury szwajcarskiej, schronisk alpejskich w stylu „chalet suisse”, a także rosyjskich podmiejskich daczy. To właśnie ten styl charakteryzują ażurowe zdobienia werand oraz szpiczaste zwieńczenia dachów. Możemy zauważyć tutaj ornamentyke rosyjską – styl laubzegowy. 

Wille te budowane były z drewna sosnowego, a poszczególne kondygnacje odróżnia od siebie kierunek ułożenia belek m.in. konstrukcja sumikowo-łątkowa. Andriolli był pionierem elementów dekoracyjnych - wycinał z drewna głównie roślinne, ale także zwierzęce zdobienia.

2. Pensjonat Abrama Gurewicza

Najsłyniejszym budynkiem w Otwocku jest „Gurewicz” – dawne sanatorium, które zostało wzniesione w latach 1906-1921. Stworzył go Abram Gurewicz i wraz z synem nazwali go „Gurewiczanką”. Składał się z siedmiu przylegających do siebie skrzydeł o łącznej powierzchni 2700m2. Przez wiele lat był największym drewnianym budynkiem w Europie. 

Otoczony był przepięknym parkiem w stylu angielskim z egzotycznymi roślinami np. bananowcami czy jukami. Sosnowe drzewa sprzyjały zdrowotnemu klimatowi tego miejsca – kuracjusze mogli wypoczywać na werandach i tarasach wdychając świeże, żywiczne powietrze. Mieściło się tutaj wiele pomieszczeń, między innymi sala koncertowa, pokoje gier, bawialnia, jadalnia oraz czytelnia. Te dwa ostatnie ozdobił Józef Tom – artysta, który zaprojektował herb Otwocka. We wnętrzach królowały kwiatowe wzory.

„Gurewicz” w czasie wojny został przejęty przez niemieckich okupantów, a po wojnie został sprzedany. Następnie właściciele kilkukrotnie się zmieniali, mieścił się tu między innymi szpital czy liceum. Niestety budynek w tym czasie został zaniedbany. Figurowanie w polskim rejestrze zabytków nie ułatwiało sprawy, ponieważ koszty renowacji były bardzo wysokie. W 2007 r. został odzyskany przez Skarb Państwa i przejęty przez starostwo powiatowe w Otwocku, a następnie wystawiony na sprzedaż. Budynek odrestaurowano z należytą starannością i obecnie znajduje się w nim restauracja Nowy Gurewicz, a także klinika ortopedyczno – chirurgiczna Mirai Clinic. Udało się zachować m.in. oryginalne dwie werandy, zachodnią elewację, piece kaflowe oraz żeliwną balustradę.

Styl świdermajer rozkwitał po śmierci twórcy w 1893r. wznoszono w tym stylu szkoły, szpitale, domy mieszkalne czy też kolejne pensjonaty. W Otwocku i jego okolicach tuż przed II. wojną światową było kilka tysięcy takich budynków. W trakcie wojny wiele z nich uległo zniszczeniu, a tuż po niej zrobiono z nich lokale komunalne, które niestety nie były przystosowane do mieszkania w nich przez cały rok.

Nadal jednak możemy spotkać wiele z nich na tzw. linii otwockiej np. w Aninie, Międzylesiu, Józefowie czy Świdrze. Świdermajer, który rozpoczął Andriolli rozprzestrzenił się, a nowo wybudowane domy wspaniale wkomponowały się w otwocką architekturę. 

Prezydent i Rada Miasta Otwock wciąż podejmują działania, aby zachować w przestrzeni publicznej architekturę w stylu świdermajer. Niebawem dla mieszkańców Otwocka będą dostępne projekty budowlane w stylu świdermajer. Ma to na celu ułatwienie realizacji takich inwestycji na terenie miasta, a tym samym zadbanie o spójną estetykę regionu nawiązującą do historycznej architektury Otwocka.